انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ | کدام محدودیت‌های ایران در ۱۸ اکتبر برداشته شد و کدام‌ها باقی می‌مانند؟

رویداد۲۴ | ایران روز شنبه اعلام کرد که با انقضای قطعنامه شماره ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد میان تهران و قدرت‌های جهانی، همه مفاد آن از این تاریخ خاتمه‌یافته تلقی می‌شوند، هرچند تأکید کرد که «متعهد به دیپلماسی» باقی می‌ماند.

وزارت خارجه ایران در بیانیه‌ای که هم‌زمان با فرارسیدن موعد پایان رسمی توافق منتشر کرد، گفت: «دوره زمانی ۱۰ ساله تعیین شده طبق این قطعنامه در روز شنبه مورخ ۲۶ مهر ۱۴۰۴ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵) به پایان می‌رسد و همه مفاد آن شامل محدودیت‌های پیش‌بینی‌شده در مورد برنامه هسته‌ای ایران و سازوکارهای مربوطه، از این تاریخ خاتمه‌یافته تلقی می‌شوند.»

بر اساس این بیانیه، موضوع هسته‌ای ایران که تحت عنوان «منع اشاعه» در دستور کار شورای امنیت قرار داشته است باید از فهرست موضوعات مورد بررسی شورای امنیت سازمان ملل خارج شود. با انقضای قطعنامه ۲۲۳۱، باید با برنامه هسته‌ای ایران مانند برنامه هسته‌ای هر کشور فاقد تسلیحات هسته‌ای عضو معاهده منع اشاعه رفتار شود.

در ادامه بیانیه آمده است: «ایران قاطعانه بر تعهد خود به دیپلماسی تأکید می‌کند.»

از نظر کشورهای غربی، انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ با اجرای مکانیسم ماشه توسط کشورهای اروپایی عضو برجام منتفی شده است. با این حال ایران و دو عضو دیگر برجام یعنی چین و روسیه، اجرای اسنپ بک توسط اروپایی ها را فاقد اعتبار حقوقی می دانند و همچنان بر انقضای این قطعنامه تاکیذ دارند.

سوال اینجاست که آیا ایران می‌تواند از محدودیت‌های بین المللی اعمال شده بر برنامه هسته‌ای خود عدول کند یا بیانیه فوق تنها جنبه حقوقی دارد؟

روز پایان قطعنامه ۲۲۳۱

تا جایی که به طرف مقابل مربوط است، با انقضای قطعنامه، بسیاری از تحریم‌ها باید ملغی شود. روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ به‌عنوان «روز پایان» توافق تعیین شده بود — دقیقاً ده سال پس از آن‌که این توافق در قالب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد تصویب شد.

بر اساس بند موسوم به «پایان» در قطعنامه ۲۲۳۱ — که در واقع ضمیمه توافق برجام در سال ۲۰۱۵ بود — در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (ده سال پس از روز پذیرش برجام در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۵)، تمام محدودیت‌ها و بررسی‌های مرتبط با پرونده هسته‌ای ایران به‌صورت خودکار منقضی می‌شوند، مگر اینکه شورای امنیت تصمیم تازه‌ای اتخاذ کند.

در همین تاریخ، اتحادیه اروپا نیز باید تمامی چارچوب‌های حقوقی تحریم‌های اقتصادی و مالی خود علیه ایران را لغو کند؛ از جمله: تحریم‌های مربوط به تجارت نفت، گاز و پتروشیمی، انسداد دارایی‌های بانک مرکزی و نهاد‌های ایرانی، محدودیت‌های بانکی و بیمه‌ای و محدودیت‌های صادرات فناوری‌های حساس، از جمله فناوری‌های مرتبط با هسته‌ای و موشکی.

از سوی دیگر، اتحادیه اروپا بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ ملزم شده است ده سال پس از روز پذیرش برجام، یعنی در تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵، تحریم‌های گسترده‌تر در حوزه فروش تسلیحات، محدودیت سفر برای مقامات ایرانی و مسدودسازی دارایی‌ها را نیز به‌طور کامل منقضی و بی‌اثر کند.

در همین قطعنامه عنوان شده که پس از گذشت ده سال از روز پذیرش (Adoption Day)، شورای امنیت بررسی موضوع هسته‌ای ایران را خاتمه‌یافته اعلام خواهد کرد.

حدود اختیارات ایران و برداشت متفاوت از محدودیت‌ها

این بخش از قطعنامه، متوجه تحریم‌های سازمان مللی است که در واقع از طرف کشور‌های دیگر علیه ایران اعمال می‌شود و ایران قادر به جلوگیری از آنها نیست.

به عبارت دیگر، ایران نمی‌تواند آنگونه که در بیانیه امروز خود اعلام کرده، به‌طور مستقل از محدودیت‌های قطعنامه فرار کند. بنابراین، پرسش اصلی این است: منظور ایران از اعلام «عدم پایبندی به مفاد ۲۲۳۱» چیست؟

مفاد فنی و محدودیت‌های برجام بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱

آنچه ایران قادر به خاتمه یافته تلقی کردن آن است، بخشی است که مربوط به محدودیت های هسته‌ای ایران می شود. بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱، برنامه هسته‌ای ایران تا ده سال پس از روز پذیرش باید ویژگی‌هایی مشخص را دنبال می‌کرد. با گذشت این ده سال، این محدودیت‌ها عملاً به پایان خواهد رسید.

۱. محدودیت تعداد سانتریفیوژ‌ها در نطنز:

یکی از این محدودیت‌ها مربوط به تعداد سانتریفیوژ‌های IR-۱ در تأسیسات نطنز است. بر اساس ۲۲۳۱، ایران باید تا ده سال ظرفیت غنی‌سازی خود در تأسیسات نطنز را در حد حداکثر ۵۰۶۰ دستگاه سانتریفیوژ نوع IR-۱ نصب‌شده حفظ می‌کرد.

قطعنامه ایران را موظف کرده بود که ظرفیت غنی‌سازی خود را در سطحی نگه دارد که شامل بیش از ۵۰۶۰ دستگاه سانتریفیوژ نوع IR-۱ نباشد. بر اساس آن، ایران فقط اجازه داشت از سانتریفیوژ‌های نسل اول (IR-۱) در ۳۰ آبشار استفاده کند و تا پایان دوره ده ساله، سانتریفیوژ‌های پیشرفته‌تر را در این تأسیسات به کار نگیرد.

با پایان این ده سال، این محدودیت برداشته خواهد شد.

۲. تحقیق و توسعه در زمینه غنی‌سازی اورانیوم:

بند بعدی مربوط به فعالیت‌های تحقیق و توسعه در زمینه غنی‌سازی اورانیوم است.

بر اساس مفاد ۲۲۳۱، ایران باید برای مدت ده سال فعالیت‌های تحقیق و توسعه در زمینه غنی‌سازی را صرفاً با استفاده از سانتریفیوژ‌های نوع IR-۴، IR-۵، IR-۶ و IR-۸ انجام می‌داد و از به‌کارگیری دیگر فناوری‌های جداسازی ایزوتوپ‌ها برای غنی‌سازی اورانیوم خودداری می‌کرد.

در همین قطعنامه ذکر شده بود که چنانچه ایران بخواهد پس از گذشت ده سال و پیش از پایان پانزده سال، فعالیت تحقیق و توسعه درباره سوخت راکتور تحقیقاتی تهران (TRR) بر پایه فلز اورانیوم را در مقادیر محدود و مورد توافق آغاز کند، باید طرح خود را به کمیسیون مشترک برجام ارائه کرده و تأیید آن را کسب کند.

۳. محدودیت در آزمایش سانتریفیوژ‌های جدید:

بند دیگری از ۲۲۳۱ ایران را ملزم کرده بود که در طول ده سال تنها مجاز است یک سانتریفیوژ تکی و یک آبشار کوچک (حداکثر ۱۰ عدد) از نوع IR-۴ را برای آزمایش و تحقیق به کار گیرد، نه برای تولید اورانیوم غنی‌شده.

با انقضای این بند، ایران می‌تواند از این مفاد نیز خارج شود.

همچنین در قطعنامه تأکید شده بود که در طول دوره ده ساله، فعالیت‌های آزمایشی ایران با سانتریفیوژ‌های پیشرفته (IR-۶ و IR-۸) نباید منجر به تولید یا ذخیره اورانیوم غنی‌شده واقعی شود.

به بیان ساده، لوله‌های جوش‌خورده باید به‌گونه‌ای طراحی می‌شدند که اجازه جدا کردن محصول غنی‌سازی را ندهند، و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر این موضوع نظارت مستقیم داشت.

۴. محدودیت در توسعه فناوری‌های جدید غنی‌سازی:

مطابق قطعنامه ۲۲۳۱، ایران تا ده سال می‌توانست تنها در سطح مطالعات نظری، شبیه‌سازی و مدل‌سازی فعالیت کند و هرگونه ساخت نمونه فیزیکی یا آزمایش واقعی منوط به اجازه کمیسیون مشترک برجام بود. این بند نیز در اکتبر ۲۰۲۵ منقضی می‌شود.

همچنین این قطعنامه تضمین می‌کرد که ایران در مدت ده سال نخست پس از روز پذیرش برجام هیچ فناوری جایگزینی برای غنی‌سازی یا جداسازی ایزوتوپ‌ها — مانند فناوری لیزری یا الکترومغناطیسی — به کار نگیرد و تمامی فعالیت‌ها صرفاً با سانتریفیوژ‌های گازی انجام شود؛ همان روشی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند به‌راحتی بر آن نظارت و راستی‌آزمایی کند.

با پایان ده سال، محدودیت استفاده از فناوری‌های جایگزین نیز برداشته خواهد شد.

به‌طور کلی، قطعنامه ۲۲۳۱ تا پایان مهلت ده‌ساله خود، چارچوبی دقیق برای محدودسازی ظرفیت، فناوری و فعالیت‌های هسته‌ای ایران تعیین کرده بود. این قطعنامه چندین تاریخ دیگر هم تعیین کرده که بعضی از آنها منقضی شده و برخی دیگر مربوط به پانزده، بیست و بیست و پنج سال بعد از روز پذیرش برجام است که هنوز تا پایان مهلت آن باقی مانده است. 

اکنون یکی از مهلت های اعلام شده در قطعنامه ۲۲۳۱  در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ به پایان رسیده  و ایران اعلام کرده که دیگر خود را مقید به این مفاد نمی‌داند. در حالی که از منظر حقوق بین‌الملل، بخش عمده‌ای از این محدودیت‌ها به تصمیم شورای امنیت و سازوکار نظارتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وابسته است.

با این حال، پایان رسمی محدودیت‌های فنی و تحقیقاتی برجام، ایران را در موقعیتی قرار داده است که از نظر فنی می‌تواند فعالیت‌های غنی‌سازی و توسعه سانتریفیوژ خود را با آزادی بیشتری دنبال کند — موضوعی که می‌تواند بار دیگر تنش میان تهران و غرب را افزایش دهد.